Me Sahyadri 052015

सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.

Western ghats, or Sahyadri as we all call it as, is a treasure trove of spectacular landscapes, biodiversity, flora, fauna, some amazing geological wonders and man made monuments. With the increasing pressure from human encroachment, all these elements are under stress and in turn are under depletion. Western ghats should be left untouched by human beings, to protect their future generations from getting short of resources, such as water, energy and clean air. The important elements of western ghats, which need protection are highlighted in the new version of Photo journal , Me Sahyadri Magazine. The current issue has a brief of inspiring subjects such as birds, mammals, forts, ancient caves, snakes and the ambiance.

या सदरात, सह्याद्रीच्या विविध घटकांबद्दल छायाचित्र व माहिती द्वारे तोंडओळख मांडली आहे. या चित्रनिबंधात पुण्याजवळच्या तिकोणा लेण्याबद्दल छायाचित्रे व मजकुर आहे.

This journal introduces you to one of the ancient rock caves near Pune, through brief information and photographs. The Tikona caves described here are in Pawana Maval region of Pune.

पुण्याजवळ पवन मावळात, तिकोणा (वितंडगड) किल्ला आहे. डोंगराच्या आकारामुळे याला तिकोणा असे म्हणतात. याचा आकार पिरॅमिड सारखा आहे. गडावर एक लेण्यांचा समुह आहे. याच गडाच्या मागच्या बाजुस काशिग गावाच्या बाजुस अजुन एक लेण्यांचा समुह आहे. बरेच वर्षे मातीखाली दडलेल्या लेण्यांचे उत्खनन गेल्या काही वर्षांमध्ये केलेले आहे.
श्री शिवदुर्ग संवर्धन व स्थानिक गावकऱ्यांनी मिळुन तिकोना किल्यावरच्या या लेण्यांचे उत्खनन केलेले आहे. गावातले दोन स्थानिक युवक गडावर देखरेख करतात. पर्यटकांना मार्गदर्शन, स्वच्छता हे या उपक्रमाचे स्तुत्य उद्देश आहेत.

In Pune district, in Pawana Maval region, there is a fort known as Tikona. The fort is also known as Vitandgad. The mountain is pyramid shaped and hence the fort is called as Tikona. On the top of the mountain in the fort there is a small group of rock cut caves. In the same mountain, on the back side towards Kashig village at the lower level, there is another cave. These caves at the lower level have been recently excavated and cleaned. The sri Shivdurg Samvardhan NGO from Pune have done the excavation and trail work to reach these caves with the help of local villagers. Interestingly the fort is looked after by two village youth, under the guidance of village committee and NGO. This has helped in maintenance of the fort cleanliness, and guidance to the visitors and tourists.

लेण्यामध्ये एकच प्रमुख लेणे असुन याचे प्रवेशद्वार दक्षिण दिशेला आहे. लेण्याबाहेर व्हरांडा आहे. दर्शनी भागात २ पुर्ण व एक अर्धा स्तंभ आहे. डाव्या बाजुस पाण्याचे टाके आहे. पाण्याच्या टाक्याचे मुख २ मीटर लांब व १ मीटर रुंद आहे. पाण्याची पातळी मात्र खोल आहे.

The cave has single complex with a veranda. The veranda has a platform at the higher level. There is a water tank on the left side. There is a groove at the angle on the wall above the water tank. This probably was made to hold the canopy over the water tank. The veranda has two pillars, one of which is narrow at the top and wider at the bottom.

लेणी दक्षिण्मुखी आहेत. लेण्याचे प्रमुख दालन १३ मीटर लांब असुन त्याची उंची २.३ मीटर व रुंदी १.९ मीटर आहे. प्रवेशद्वार चौरसाकार असुन, अंदाजे ३.५ मीटर अंतरावर कातळात आडवी भेग आहे. पावसाळ्यात यातुन मोठया प्रमाणात पाणी आत येते. यामुळेच लेण्याचे खोद्काम अपुर्ण सोडले असावे. लेण्याचा आतला भाग पायऱ्या करुन थोडा वर ठेवलेला आहे. पाणी आत जाऊ नये म्हणुन केलेली ही युक्ती असावी, येथे ३ पायऱ्या आहेत.

These caves are facing south direction. The caves are about 13 meter feet long with about 2.3 meter height and 1.9 meter width. At about 3.5 meter from the main square entrance, there is a large natural sidewise crack in the rock. This is the main reason why the cave has been left incomplete. In monsoon the water enters the cave though this large crevice. The inside cave beyond this crack has been carved out with the flooring at higher level, probably to avoid water entering the caves during the monsoon. There are three steps while entering the caves, after the natural crevice.

लेण्यामध्ये मुख्य दालनाच्या पश्चिमेकडे एक चौरस देऊळ कोरलेले आहे. याच्या बाहेर एक लहान व्हरांडा आहे. या देवळाबाहेर, जमिनीवर एक आयताकृती चौथरा आहे. छतावर एक वर्तुळाकार भाग असुन बहुदा तेथे कोरिव नक्षीकाम करण्यासाठी वर्तुळ सोडले असावे.

There is a small room carved out on the left side with a small veranda. There is a plinth on the floor outside the room on the floor as well as ceiling. The plinth on the floor has rectangular cross-section, while on the ceiling has circular cross section. These plinths were probably meant for some carving work.

लेण्याच्या आजुबाजुला सापडलेली एक तुटलेली शिळा लेण्यात आहे. बहुदा शिळा गधेगळ सारखी शिळा असावी असे वाटते. शिळेचा वरचा भाग तुटलेला आहे. गधेगळ प्राचिन काळात धमकीवजा सुचना देण्यासाठी वापरल्या जात असत. याच प्रकार्ची शिळा गडावर होती. सध्या मात्र गडावरची शिळा लुप्त झाली आहे.

There is a small sculpture stone similar to Gadhegal kept inside the caves. It looks like the stone was originally somewhere outside, and has been kept inside. The stone is in broken condition. Such stones were used to mark the territories/properties and were used as threatening gestures. There are also some records that a stone with similar sculpture was at the top Fort. However the stone from the top fort is missing. (2015 April).

या लेण्याच्या अंतर्भागात एक लहान गाभारा कोरलेला आहे. या गाभाराची उंची १.९ मीटर असुन रुंदी १.९ मीटर आहे. लांबी २ मीटर आहे. छतावरचा काही भाग अर्धवट सोडलेला आहे. गाभाऱ्याच्या कोपऱ्यांमध्ये भिंतपट्टी आहे. गाभाऱ्याचा उंबरठ्याला विशिष्ट आकार आहे. उजवीकडे एक भगदाड करुन गाभाऱ्यातील पाणी बाहेर यावे याची सोय केली आहे.

The room carved out in the cave is very small. (About 1.9 meter wide, 1.9 meter high, 2 meter in length). The corners of the room are provided with thin ribbing. On its ceiling at the center is unfinished, indicating possible carving planned there. Section of the cave is nicely finished while reaming section is not. There are no symbols or marking anywhere in the cave. However the entrance plinth (Umbaratha) of the small room inside the cave has rough outlined shape. This shape may give idea about the originators of the cave. There is a hole made in the rock on the right bottom of the room to remove the monsoon rain water getting accumulated inside the room. The drain hole is not aesthetically made. The rock cutting of the inner most section of the cave is left incomplete.

तिकोणा किल्ल्यावर वरच्या भागात कातळात कोरलेली काही लेणी आहेत. येथील लेण्याचे द्वार उत्तरेकडे आहे. येथे असलेल्या चार विहारांपैकी एका गाभाऱ्यात तळजाई देवीची पुजाअर्चा होते. या गाभाऱ्याची उंची २.१ मीटर, लांबी २.१ मीटर व रुंदी २.२ मीटर आहे. द्वाराची रुंदी ०.७५ मीटर आहे. हि गाभाऱ्याची मोजमापे गडाच्या दक्षिणेकडे असलेल्या लेण्यांच्या गाभाऱ्याशी मिळत्याजुळत्या आहेत. गाभाऱ्यातल्या कोपर्यांना भिंतीपट्ट्या आहेत. गाभार्याच्या छतावर कोरलेले नक्षीकाम आहे. नक्षीकाम वर्तुळाकार असुन त्याचा व्यास १.५ मीटर व खोली उंदाजे ०.३६ मीटर आहे. गाभाऱ्यात मागच्या भिंतीवर एक कोरलेली मुर्ती (जैन ?) आहे. गाभाऱ्या बाहेर असलेल्या छतावर द्विपदरी एकुण १६ पाकळ्या असलेले पुष्प कोरलेले आहे. गडाच्या वर व गडाच्या खाली असलेल्या दोन लेणे समुहामध्ये काही प्रमाणात साधर्म्य आहे. हे लेणे इसवीसन नंतर सातव्या आठव्या शतकातले असावे असा अंदाज आहे.

There are caves at the top of the fort. These caves are facing north. There is a small carved cubicle. This cubicle is 2.2 meter wide, 2.1 meter in height and 2.1 meter in depth. There is a deity Goddess Taljaai in this cubicle. The cubicle ceiling has beautiful rock cut flower like carving. Outside the cubicle there is one more small carving of flower on the ceiling. The interesting aspect of almost similar size of cubicle at the top cave and lower cave indicates both the upper and lower caves to have some connection between them. The lower cave also has the provision of carving symbol on the ceiling similar to that seen at the top cave. The caves are supposed to be originally made in 7th-8th century AD.